1
1
2-300x75
3-300x75
4-300x75
5-300x75
6-300x75

In het bos van Port Royal

7 jan, 2008 Onderdeel van paysages

Column door Caspar Visser ’t Hooft

‘s Zomers, als de bladeren aan de bomen zijn, dan waan je je, wanneer je door het bos van Port Royal wandelt, diep in het wijde Frankrijk. Goed, ergens zal het bos ophouden – maar dan is het om plaats te maken voor een uitgestrekt open landschap. Hier en daar een afgelegen boerderij. Op een heuvel een kasteel, met een park dat overgaat in een tweede bos : een donkere boomcoulisse die met de heuvel mee tot in de horizon weg-glooit. Nu is het winter. Zoek je de verlatenheid, dan moet je het van de diepe plekken in het bos hebben, daar waar kleine, modderige beekjes stromen. Want boven kijk je door de skelethanden van de bomen heen : in de verte, voorbij velden met omgeploegde aarde, beginnen de rafels van het Parijse randgebied. Gigantische meervoetige electriciteitspalen, links een watertoren, rechts de dakenrand van een woonwijk. Daarachter een hoog gebouw, met boven twee rode lichtjes, tegen laag vliegende vliegtuigen…

Jansenisten
…De maakbare wereld, de wereld van de plannen en de regelgeving – hoe leven we samen, terwijl tegelijkertijd ieder mens zichzelf moet kunnen ontplooien? – gezien vanuit het bos van Port Royal, het bos van de berusting en de onderwerping. Ja, ditzelfde bos borg eens het beroemde klooster van Port Royal. Nu zijn er alleen nog maar een paar schuren over. Ze zijn te bezichtigen. Een merkwaardige geschiedenis – de geschiedenis van Port Royal! In de zeventiende eeuw een middelpunt van hoogst verfijnd en tegelijk streng geestelijk leven. Port Royal was trouwens meer dan alleen het klooster met zijn nonnen. Port Royal, dat waren ook de kluizenaarshuisjes eromheen, in het bos verspreid, waar de messieurs de Port Royal voor kortere of langere tijd retraites hielden. Deze nonnen en deze meneren (veelal afkomstig uit dezelfde voorname families) baseerden hun geloofsleven op de leer van Augustinus, zoals die in een geruchtmakend werk uit die tijd werd uiteengezet. Dit werk (de « Augustinus ») was afkomstig uit de koker van een zekere Jansenius, bisschop van Ieper. In zijn werk maakt Jansenius zich sterk voor de goddelijke uitverkiezing en verwerpt hij de vrije, zelfstandige wil. Alleen God is souverein. De mens vindt de ware vrijheid in zijn onderwerping aan de goddelijke wil en in berusting. Raakvlakken met het calvinistisch protestantisme zijn evident – al hielden de “jansenisten” bij hoog en laag vol dat ze gehoorzame kinderen waren van de Roomse moederkerk.

Lodewijk XIV
Waarom was destijds de koning, Lodewijk XIV, toch zo fel op ze gebeten? Omdat ze God’s souvereiniteit boven de zijne stelden? Officieel deed de Kerk dat natuurlijk ook – alleen met de Kerk, dat wil zeggen met Rome en met de Roomse hierarchie, en dat wil ook zeggen met de Jezuïeten, die zich opwierpen tot de geestelijke stootploeg van Rome, waren akkoordjes en “accomodaties” mogelijk. Als er maar genoeg druk op haar werd uitgeoefend, dan toonde zich de Kerk van Rome, volgens eigen zeggen vertegenwoordigster van de almachtige God op aarde, bereid om tegen vergoeding partikels van haar macht aan de vorst af te staan. Het kon niet anders of dit droeg bij tot een uitholling bij de mensen van het idee van God’s absolute souvereiniteit. Iets van God’s souvereiniteit sloeg over op de koninklijke majesteit, tot het grote “plezier” van Lodewijk XIV, maar tot schade van God, van de godsdienst en op den duur van het koningschap zelf! Ja, want ziet een Kerk zichzelf als plaatsvervangster van God op aarde, dan heeft zij geen compromissen te sluiten met de wereldlijke machten, alsof het daar om gelijkwaardige concurrenten gaat. Dan heeft zij geen macht af te staan. Want dan vertegenwoordigt zij alle macht, God’s almacht – een macht die niet op te delen is.

Chaos
Maar, zij zal dan tegelijkertijd de mensen tot onderwerping aan de wereldlijke machten manen – niet omdat deze machten concurrenten zijn, maar omdat de souvereine God zelf deze wereldlijke machten wil – Hij wil ze om te voorkomen dat de wereld verzinkt in de chaos van het geweld en het recht van de sterkste, chaos die zonder de wereldlijke machten onvermijdelijk is. De Bijbel zegt het: de souvereine God wil dat wij ons aan de wereldlijke macht onderwerpen. Waaruit volgt dat hoe meer wij God’s souvereiniteit hoog houden, hoe meer wij bereid zijn ons aan de aardse machten te onderwerpen. En omgekeerd: hoe meer wij God’s almacht aan onze laars lappen, hoe onrustiger wij worden en hoe opstandiger op alle gebied.

Ongeloof en revolutie
En ik mijmeren terwijl ik door het kale bos van Port Royal rondwandel en ik oppas dat ik niet over een bed van vochtige bladeren uitglijd: Had Lodelijk XIV niet alles in het werk gesteld om de jansenisten het leven zuur te maken, om het klooster van Port Royal – dat hem een doorn in het oog was, zo vlak onder de rook van Versailles – te gronde te richten, zo dat ten langen leste het geestelijk élan, door Jansenius, de abt St Cyran, de leden van de familie Arnauld, Pascal (groot sympathisant van Port Royal) en anderen aangewakkerd, uitdoofde, dan was het misschien nooit tot een Franse revolutie gekomen. Onze antirevolutionaire staatsman Guillaume Groen van Prinsterer heeft lang geleden aan dit vermoeden al lucht gegeven. Ik denk aan een paar prachtige bladzijden uit “Ongeloof en revolutie”. Hij heeft het daarin over het reformatorisch geloof dat, wanneer het trouw aan zichzelf blijft, niet anders dan vreemd kan staan tegenover de geest van onrust en opstandigheid die tot revoluties lijdt. Heeft niet juist de Hervorming God’s absolute, ongedeelde en ondeelbare souvereiniteit weer met volle borst verkondigd? Ja – en door deze souvereiniteit te verkondigen, heeft de Hervorming ook weer ernst gemaakt met God’s wil volgens welke de mensen zich hebben te onderwerpen aan de wereldlijke autoriteiten.

De koning slaat de plank mis
Als je Groen leest, dan wil het je voorkomen dat hij het jansenisme als een kleine binnen-Franse hervorming beschouwt. Wat een vergissing heeft Lodewijk XIV begaan door de beweging van Port Royal te beknotten! Had hij hem de vrije loop gelaten, dan had de beweging heel het geestelijk leven in Frankrijk vernieuwd en gezuiverd en was daarmee een einde gekomen aan het proces van uitholling van de Kerk – uitholling die plaats gaf aan vrijdenkers en onruststokers, aan de geest van opstand en revolutie. Er had geen revolutie hoeven plaatsvinden – bloedige revolutie, voorbeeld voor daarop volgende bloedige revoluties… Lodewijk XIV sloeg de plank mis. Hij was jaloers op de souvereine God die de nonnen en meneren van Port Royal hoog hielden. Hij zag dit hooghouden als afbreuk van zijn eigen majesteit. Hij zag de God van de jansenisten, en van de protestanten, en van de Bijbel, als een concurrent. En dat terwijl nu juist deze God de mensen tot onderwerping aan het gevestigde gezag maant. Lodewijk XIV was de eerste grote opstandige, de eerste revolutionair! Hij zag God als een concurrent – en zo hebben we er daarna ook nog een stelletje gehad – en veel bloed…

Als God er niet meer is
De schemering is gevallen. Ik kijk weer over het wijde veld met de omgeploegde aarde. Plotseling flitst in de verte, ergens tussen de watertoren en de dakenrand van de woonwijk, een serie rode letters aan. De naam van een supermarkt. Géant Casino. Tja, als God er niet meer is, en ook de koning niet, dan heersen andere reuzen. Zijn de mensen reuzen geworden? Dat dachten ze toen ze tegen God en koning in opstand kwamen. Dat denken ze wanneer ze samenlevingen “maken”, wanneer ze, stuk voor stuk, zichzelf ontplooien. Zijn ze het geworden? Of zijn hele andere machten de reuzen van nu? Wat voor machten?
Ik draai me om. Het bos van Port Royal. Onderwerping, berusting…
Waar is vrijheid?

  1. 2 Reacties op “In het bos van Port Royal”

  2. Door Joris de Bie op 10 jan, 2008

    Beste Caspar,

    Via deze site heb ik je weer gevonden. Kende Port Royal van mijn lessen Frans op de middelbare school.

    De reden van deze reactie is niet het artikeltje dat je schreef maar om te horen hoe het met je gaat.
    Ik zou het erg leuk vinden van je te horen en ik heb nog een vraag aan je die ik liever niet gepubliceerd zie.

    hartelijke groet,

    Joris

  3. Door J.M. Waarderman op 16 jan, 2008

    Geachte heer Visser ’t Hooft

    Ik ben toevallig op uw site gekomen. Een mooie site! Fijn, iemand die eens niet in telegramstijl schrijft en die geen ruwe woorden gebruikt. Ik wacht op een nieuw verhaal.

    Vriendelijke groet,

    J.M. Waarderman

Reageer