Schrijver in Frankrijk

L’amour est un oiseau rebelle

Column door Caspar Visser ’t Hooft

Dit is het verhaal van liefdes die uitersten verbinden, van liefdes die obstakels trotseren, van liefdes die over de schreef gaan. Nee, dit wordt geen smartlap in de trant van de zangeres-zonder-naam, wel heb ik als titel voor dit verhaal het begin van een aria uit een populaire opera gekozen: de liefde is een opstandige vogel. Een opstandige vogel die breed zijn vleugels uitslaat in opstandige tijden. Zoals die roofvogel daar (een buizerd? een adelaar?) die rondcirkelt in de lege blauwe lucht van een doordeweekse werkdag – rondcirkelt boven het kasteel van Mirabeau. Een kasteel dat op zijn beurt hoog boven het gelijknamige Provençaalse dorp uitsteekt: een geelgrijze muur met aan de uiteinden ronde vensterloze torens met kantelen. Een grimmig middeleeuws fort. Een paar scheef gegroeide parasoldennen die om de hoek piepen doen achter de stenen façade een park vermoeden. Jullie hebben natuurlijk wel eens gehoord van de graaf van Mirabeau – Honoré-Gabriel van zijn voornaam – die een van de grote voormannen was van de Franse revolutie. Dat was wat je noemt een opstandeling! – niet alleen in de politiek, ook in de liefde. Om het geld was hij met een rijke erfdochter getrouwd, maar de huwelijkszegening was nog niet achter de rug of hij ging er alweer met een ander vandoor. Een libertijn, een rokkenjager – een paar jaar later haalde hij zich als gevolg van een stormachtige liaison de woede van een machtige familie op de hals die alles in het werk stelde om hem in de Bastille te doen opsluiten. Mirabeau nam de wijk naar Nederland – de Verenigde Provincieën – waar hij kennis maakte met een bloedmooie Nederlandse, een Friezin om precies te zijn. Zij werd zijn tweede ‘officiële’ minnares. Ja, liefde verbindt uitersten: de droge, stenige Provence met zijn bikkelharde zon en zijn krekels, het noordelijke Friesland met zijn lage, waterige luchten…

Een mooie Friezin

Ze heette Henriëtte Amélie de Nehra. Dat klinkt niet Nederlands, laat staan Fries. Dat komt omdat ze haar naam had veranderd. Ze heette eigenlijk Van Haren. Van werd ‘de’, en Haren schreef ze achterstevoren – maar niet helemaal: ‘Nehra’. Toen Mirabeau weer terug mocht naar zijn vaderland, omdat hem daar genade was geschonken, volgde ze hem. Dat was rond het jaar 1780. Ze woonde vijf jaar lang samen met de onstuimige revolutionair, totdat zij op haar beurt aan de kant werd gezet. Ze schijnt hem hier nooit hard om te zijn gevallen, in latere brieven bleef ze met veel waardering over haar eertijdse minnaar spreken. Ze bleef ongetrouwd, kinderloos en ze stierf, berooid maar door weldoeners omringd, in het Amsterdamse Deutzenhofje. Waar ze vandaar kwam? Ze was de onwettige dochter van de Friese edelman Willem van Haren, lid van de Staten-Generaal, grietman en dichter. Onwettig – ja, ze was de vrucht van een buitenechtelijke verhouding. De liefde, opstandige vogel…

Schandaal in Holland

Toch was het niet haar vader die haar opvoedde – hij stierf jong – maar haar oom, de befaamde Onno Zwier van Haren. Een kleurrijke figuur die zijn loopbaan begon als gunsteling aan het stadhouderlijk hof in Den Haag – hij oefende er grote invloed uit – en die eindige als eenzame landjonker in het Friese Wolvega, waar hij zijn tijd sleet door gedichten en toneelstukken te schrijven. Sommige ervan baarden veel opzien. In zijn Oostindische spiegel wijdt Rob Nieuwenhuys een paar interessante bladzijden aan hem. Zijn meest bekende theaterstuk had namelijk als titel Agon, sultan van Bantam, in dit stuk hekelde Onno Zwier de Nederlandse overheersing op Java. Dat was zo’n tachtig jaar voor Max Havelaar! Machtige vertrouwensman van de prinsen, kluizenaar op een klein buiten in het armste, zanderige deel van Friesland – wat was er gebeurd? Ja, nu komt de liefde die over de schreef gaat aan de beurt. Hij had incest gepleegd met twee van zijn dochters, dat was althans het rumoer dat zich in Den Haag had verspreid. De prins had hem daarom voorgoed uit de hofstad verbannen. Een van deze dochters was niemand anders dan de moeder van Gijsbert Karel van Hogendorp, de staatsman die met Van Limburg-Stirum en Van de Duyn van Maasdam (het ‘driemanschap’ uit de geschiedenisboekjes en van het Haagse plein achttien-dertien) de weg bereidde voor terugkomst van de Oranjes na bijna twintig jaar Franse overheersing. Over het geval Van Haren heeft Edgar du Perron een korte roman geschreven: Schandaal in Holland.

Een vergeten proces

Ja, met de verhouding tussen Mirabeau en Henriëtte Amélie de Nehra hadden zich twee families verbonden die de een zowel als de andere een reputatie aankleefde van wildheid, vermetelheid en hartstochtelijk leven. De Provençaalse Mirabeaus (vaders, zoons, ooms, neven – allemaal even markant…) en de Friese Van Harens. Een laatste anekdote: Onno Zwier had een zoon, genaamd Willem Anne. Ook van hem is een liefdesaffaire bekend – een liefdesaffaire die stof werd voor een roman van een vergeten schrijfster uit het begin van de vorige eeuw die zich bediende van de initialen L.E. (van Louise Engelberts). Een vergeten proces – zo heet de roman. Het is het verhaal van een liefde die bijna twintig jaar lang werd gekortwiekt omdat één van de twee partijen een vage belofte had gedaan aan een derde en deze derde die vage belofte als een officiële verloving beschouwde. En in die tijd – einde achttiende eeuw – was een verloving net zo bindend als een huwelijk, en kon hij niet worden ontbonden als één van de twee partijen daar niet mee instemde. De twee geliefden waren de genoemde Willem Anne van Haren en Cecilia van Heemstra. En het was een neef van Cecilia, Willem van Sytzama, die op grond van de vage toezegging van haar kant zich als haar officiële verloofde beschouwde. Toen Cecilia hem kenbaar maakte dat zij hier anders over dacht, spande hij een proces tegen haar aan dat jaren en jaren sleepte. Op een gegeven dag ontvluchtte Cecilia haar tehuis, de Fogelsanghstate bij Kollum, en haar heerszuchtige moeder die op een huwelijk met Willem van Sytzama aandrong om zich, over de grens, in het Oost-Friese Leer te vestigen. Daar golden de Nederlandse wetten niet, daar kon ze eindelijk met haar Willem Anne van Haren trouwen. En ja, ze leefden nog lang en gelukkig.

L’amour est un oiseau rebelle, que nul ne peut apprivoiser…