Schrijver in Frankrijk

Afscheid van de handkus – Benno Barnard

Bespreking door Schrijver in Frankrijk

Nog steeds vraag ik me af waarom ik met zo ongelooflijk veel plezier het dagboeken-oeuvre van Benno Barnard lees: Dagboek van een landjonker, Zingen en creperen, en nu Afscheid van de handkus. Je leert een interessant mens kennen, en met hem de verschillende omgevingen die zijn thuis zijn. Het Rozendaal van zijn jeugd (zijn vader, Willem Barnard, was er dominee), waaraan hij zo diwijls terugdenkt, het Zuid-Engelse dorp waar hij nu woont (en waar hij iets van het Rozendaal van vroeger terugvindt). Daarnaast het Mittel-Europa uit de tijd van de Donaumonarchie en de naweeën ervan, zoals het is beschreven door mensen als Joseph Roth, Elias Canetti en Sandor Marai. Het hassidische Jodendom van de Oosteuropese shtetls en het stempel dat het is blijven drukken op de gecultiveerde Joden in Wenen, Czernowitz en Odessa. Weer met Joseph Roth als grootste exponent. Vol nostalgie denkt Benno Barnard terug aan verloren werelden. Verloren? Ach ja, dat denken mensen die mensen napraten die weer andere mensen napraten die zeggen dat ‘je niet nostalgisch mag zijn’. Op een zondag, in zijn dagboek, haalt Benno Barnard het verhaal op van ‘het Griekse vrouwtje dat eens tegen een Hollander zei dat het mooi weer was, maar dat we niet konden weten wat we nog achter de rug hadden. De Hollander vond dit vreemd. Ze legde toen uit dat je het verleden kent en dus ook voor je ziet, terwijl de onbekende toekomst, ruimtelijk voorgesteld, achter je ligt.’ Het verleden ligt voor je, je kunt er daarom scheppend, ver-beeldend mee aan de slag… en als nu juist dat eens toekomst opleverde? Dit is Joods gedacht.

Benno Barnard wil van het verleden geen mooi ingepakt pakketje maken, dat je weg kunt leggen, om dan ‘van alle smetten vrij’ de toekomst tegemoet te marcheren, gewapend met de mening dat daar van alles veranderd moet worden. Benno Barnard is geen ideoloog, van de werkelijkheid kunnen we geen afgerond systeem maken. Wat we wel kunnen – en dat is onze hoogste opgaaf – dat is de dingen zo treffend mogelijk verwoorden. Wat een vreugde wanneer je dan opeens op een nieuw woord komt, een Sesam-op-u die toegang geeft tot een mooie, oude herinnering. Op een vrijdag schrijft Barnard: ‘In het raam van een alternatieve winkel hangt een poster met de tekst A New Word is Possible! Een neurotramitter vonkt, een synaps gebaart, ik buig me nieuwsgierig naar het kleinere lettercorpus eronder… Pas dan zie ik dat ik de I in World heb gemist. A New World is Possible! Verveel keer ik me af.’ Nieuwe woorden – we hoeven ze niet te maken, de taal verschaft ze ons. Dat is waarom ‘ik tegelijkertijd wel weet en niet weet wat ik ga schrijven, om de eenvoudige reden dat de taal altijd meer weet dan ik. Zij verbindt me met het voorgeslacht, en in haar etymologie circuleert onze wijsheid’. Benno Barnard ‘ontdekt daarom dingen door ze op te schrijven.’

En wij ontdekken dingen door Benno Barnard te lezen. Met gulle hand strooit hij in zijn dagboeken zijn gedachten uit, volstrekt zonder systeem. En daarmee doet hij de werkelijkheid recht. Er zit geen systeem in, je kunt er geen pakketje van maken. Maar in die explosie van opflitsende gedachten, rake metaforen, humotistische woordspelletjes, loopt een spoor. Welk spoor? Misschien wil Benno Barnard dat we daar met hem naar zoeken. Wie dat spoor trekt? De Joden, en de christenen, reiken ons daarover woorden aan, gesproken, gezongen…

Lukraak een paar korte passages uit Afscheid van de handkus: ‘Er is geen ander Rozendaal dan het inwendige – de ziel is geweken uit elk interieur: in plaats van het kasteelparkt zijn de zeden verwilderd en het adellijke lustslot met de verveloze luiken en de half ingestorte oranjerie is dermate gerestaureerd dat de oude Meneer Willy zelfs geen zin heeft er nog te komen spoken… Dit is mijn Combray, hier ben ik ooit thuis geweest.’ Ja, de nostalgie is en blijft een hoofdmotief in Benno Barnard’s dagboek. De titel geeft het trouwens bij voorbaat aan. ‘Tussen de vroege jaren zestig en het moment dat ik dit schrijf heeft zich een tijdreis afgespeeld, van een buitenwijk van Werkelijkheid naar het centrum van Heimwee.’ ‘Nostalgie, wat u zegt. U klinkt verwijtend, maar nostalgie is de enige manier om iets te ervaren van de tijd in zijn volledige omvang.’

Of zoals die andere Mitteleuropäer, Hermann Broch, schreef: ‘In de werkelijkheid is de volheid voor ons ontoegankelijk, maar de weg van de nostalgie en de vrijheid is oneindig en kan niet door onze stappen worden gemeten.’

.

Benno Barnard is een gerenommeerde dichter, essayist, toneelschrijver en vertaler. Hij ontving meerdere belangrijke literaire prijzen. Zijn meest recente werken zijn Dagboek van een landjonker (2013), Mijn gedichtenschrift (2015), de dichtbundel Trouwservies (2017, Zingen en creperen (Atlas/Contact, 2019). En dit jaar verscheen bij Atlas/Contact Afscheid van de handkus.